Σχετικά με το όνομα του χωριού, επικρατεί τοπικά η αντίληψη ότι είναι τουρκικής προέλευσης. Εδώ και μερικές δεκαετίες, μάλιστα, έχει διαδοθεί και αναμασάται άκριτα μια υποτυπώδης λαϊκή ετυμολογία, διατυπωμένη ως εξής: "Όσο για τη λέξη Βέρτουρα, είναι τουρκική και σημαίνει πάρε-δώσε τη σφραγίδα. Πράγματι, γινόταν συνέχεια αλλαγή της σφραγίδας κυριαρχίας του τόπου μεταξύ των Τούρκων αγάδων στο χωριό, ως επικρατέστερων στην περιοχή" (Γ. Τσαούσης 1998, σ. 1528). Και το ακόμη χειρότερο, είναι ότι περί τα μέσα του περασμένου αιώνα, το χωριό μετονομάσθηκε σε Σταυρό (Φ.Ε.Κ. 188Α, 19-8-1954, σ. 1532), με προφανή σκοπό την οριστική εξάλειψη του υποτιθέμενου τουρκικού ονόματος.
Βάσει αδιαμφισβήτητων στοιχείων, όμως, αποδεικνύεται ότι τα περί τουρκικής προέλευσης του ονόματος, πολλώ δε μάλλον τα περί σφραγίδων και αγάδων, ουδεμία σχέση έχουν με την πραγματικότητα. Διότι το χωριό μαρτυρείται με το όνομα Vertera από το 1474 (βλ. E. Balta 1989, σ. 220, 280, 315, 337), στην πρώτη φορολογική απογραφή την οποία διενήργησαν οι Οθωμανοί ευθύς μετά την κατάκτηση της βενετοκρατούμενης Εύβοιας, όπερ σημαίνει ότι υπήρχε ήδη από την περίοδο της Βενετοκρατίας και, ως εκ τούτου, είναι αδύνατον να προέρχεται το όνομά του από την οθωμανική Τουρκική. Το ίδιο ισχύει, άλλωστε, για όλα ανεξαιρέτως τα μαρτυρούμενα στην ως άνω απογραφή χωριά, τα ονόματα των οποίων είναι είτε ελληνικά (στη μεγάλη πλειονότητα) είτε αρβανίτικα είτε λατινογενή αλλά επ' ουδενί τουρκικά.
Το όνομα Βέρτουρα / Βέρτερα, πάντως, ούτε ως ελληνικό ούτε ως αρβανίτικο είναι ερμηνεύσιμο, παρά μόνον ως λατινογενές. Παραπέμπει δε, στο θηλυκού γένους ουσιαστικό vertaura (εκ του avertaura, με απαλοιφή του αρκτικού άτονου φωνήεντος) της βενετικής διαλέκτου, το οποίο σημαίνει άνοιγμα και ειδικότερα άνοιγμα για τη μετάβαση από ένα χώρο σε άλλο, εμπασιά, σχισμή, ξεσκέπασμα, αποκάλυψη, φανέρωμα, κλπ. (βλ. Giuseppe Boerio 1829, σ. 712-713, 27). Το ουσιαστικό (a)vertaura παράγεται από το επίθετο averto (= ανοιχτός), απ' όπου και τα γνωστά δάνεια της Ελληνικής αβέρτος (= ανοιχτός, διάπλατος, απεριόριστος) και αβέρτα (= ανοιχτά, χωρίς εμπόδια, απεριόριστα). Το βενετικό averto προήλθε από το επίθετο apertus (< aperio = ανοίγω) της Λατινικής, το οποίο σημαίνει ανοιχτός, ανεμπόδιστος, ενώ το ουσιαστικοποιημένο ουδέτερο γένος του (apertum) σημαίνει ανοιχτωσιά, άπλα, έκταση χωρίς εμπόδια ή φραγμούς (βλ. Oxford Latin Dictionary 1968, σ. 146-147). Από το apertus παράγεται το ουσιαστικό apertura, στο οποίο αντιστοιχεί το (a)vertaura της βενετικής διαλέκτου.
Ως τοπωνύμιο, το όνομα Vertaura, δηλώνει το άνοιγμα για τη μετάβαση από μια κλειστή προς μια απλόχωρη και χωρίς φυσικά εμπόδια έκταση, προσδιορίζοντας επακριβώς την περιοχή απ' όπου ξεκινά η ανοιχτωσιά. Η ονομασία δικαιολογείται προφανώς από τη θέση του χωριού, το οποίο όντως κείται στην αρχή μιας μεγάλης ανοιχτωσιάς, έχοντας διάπλατη θέα προς τα νότια-νοτιοανατολικά-νοτιοδυτικά, ενώ αντἰθετα, προς τα βόρεια-βορειοανατολικά-βορειοδυτικά, ο τόπος κλείνει από τα προβούνια του Κανδηλίου, και δεν είναι τυχαίο, βεβαίως, ότι περί τα 10 χλμ. (σε ευθεία) βορειοδυτικά του χωριού, στο στενότερο σημείο της διαδρομής προς τη Βόρεια Εύβοια, συναντάμε το επίσης λατινογενές τοπωνύμιο Κλεισούρα (< Clausura / Clusura), το οποίο έχει την αντίθετη σημασία από το Vertaura. Φαίνεται δε, ότι το όνομα Vertaura είχε δοθεί στην περιοχή από τους Βενετούς πριν ακόμη υπάρξει εκεί το χωριό, το οποίο πρέπει να συστάθηκε προς τα τέλη της Βενετοκρατίας, δεδομένου ότι αριθμούσε μόλις τέσσερα νοικοκυριά κατά την οθωμανική απογραφή του 1474 (βλ. E. Balta 1989, σ. 280, 337).
Η θέα προς τα νότια του χωριού.
Το βενετικό όνομα, περνώντας ως δάνειο στην Ελληνική, υπέστη ευλόγως κάποιες τροποποιήσεις, και συγκεκριμένα, τα επάλληλα φωνήεντα [a-u] συναιρέθηκαν σε [u], ώστε να αρθεί η χασμωδία, ενώ ακολούθως έγινε αναβιβασμός του τόνου και μεταλλαγή του γένους από θηλυκό ενικού αριθμού σε ουδέτερο πληθυντικού: Vertaúra (Βερταούρα) > Βερτούρα (η) > Βέρτουρα (τα). Ωστόσο, εκ παραφθοράς του τύπου Βέρτουρα, το χωριό καταγράφεται ως Vertera (Βέρτερα) στα οθωμανικά κατάστιχα του 1474, και ενδεχομένως, λόγω της επισημοποίησής του, ο αλλοιωμένος τύπος Βέρτερα υπερισχύει κατά την περίοδο της Οθωμανοκρατίας. Ύστερα δε από την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, χρησιμοποιούνται εκ περιτροπής αμφότεροι οι τύποι στα επίσημα έγγραφα. Το 1835, κατ' αρχάς, στη συντεταγμένη στα Γαλλικά αιτιολογική έκθεση του υπουργού Γ. Πραϊδη (βλ. Γ.Α.Κ., Οθωνικόν Αρχείον, Υπουργείον Εσωτερικών, Φ. 109, αρ. εγγρ. 094), η οποία συνόδευε το τελικό σχέδιο για το σχηματισμό των δήμων της Εύβοιας, απαντά ο τύπος Vertoura (Βέρτουρα). Το 1840, στο Β.Δ. περί της συγχώνευσης των δήμων της επαρχίας Χαλκίδος (Φ.Ε.Κ. 5Α, 8 / 20 Μαρτίου 1841, σ. 37-39), επανεμφανίζεται ο τύπος Βέρτερα. Το 1866, στο Β.Δ. περί του μετασχηματισμού του Δήμου Χαλκιδέων και της ανασύστασης του Δήμου Μεσ(σ)απίων (Φ.Ε.Κ. 69Α, 3-11-1866, σ. 466), απαντά εκ νέου ο τύπος Βέρτουρα, ο οποίος και επικρατεί έκτοτε, έως τη μετονομασία του χωριού, το 1954.
Δυστυχώς, με εκείνη την απερίσκεπτη μετονομασία, την οποία προφανώς εισηγήθηκε, όπως συνηθιζόταν τότε, μια τοπική τριμελής επιτροπή (κοινοτάρχης, δάσκαλος και παπάς), αποκόπηκε το χωριό από το παρελθόν του και κατ' ουσίαν διαγράφηκε η ιστορική του ταυτότητα. Ωστόσο, όσο το όνομα Βέρτουρα δεν έχει ακόμη σβήσει εντελώς από τη μνήμη και τα χείλη των ντόπιων, ίσως υπάρχει ακόμη χρόνος για την επανόρθωση του λάθους και την αποκατάσταση του ιστορικού ονόματος του χωριού.
Δημήτρης Μπαρσάκης, Ιούνιος 2021
________________________
Βραχυγραφίες
Β.Δ. = Βασιλικό Διάταγμα
Γ.Α.Κ. = Γενικά Αρχεία του Κράτους
Φ. = φάκελος
Φ.Ε.Κ. = Φύλλο Εφημερίδας της Κυβέρνησης
Βιβλιογραφία
Balta, Evangelia, L’Eubée à la fin du XVe siècle. Économie et Population. Les registres de l’année 1474, Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών, Athènes 1989.
Boerio, Giuseppe, Dizionario del Dialetto Veneziano, A. Santini e figlio, Venezia 1829.
Oxford Latin Dictionary, Clarendon Press, Oxford 1968.
Τσαούσης, Γιάγκος, Ευβοϊκή Εγκυκλοπαίδεια, Τ. Γ΄, Σ.Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1998.
