ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ "ΜΕΣΣΑΠΙΑ"

 Άποψη του κάμπου των Ψαχνών και στο βάθος το όρος Μεσσάπιον (σήμ. Κτυπάς) της Βοιωτίας.

Τόσο το όνομα "Μεσσαπία" (τοπωνύμιο/οικωνύμιο) όσο και τα "Μεσσάπιος" (υδρωνύμιο και εθνικό/εθνωνύμιο), "Μεσσάπιον" (ορωνύμιο), "Μεσσαπεύς" (παρώνυμο, ως επίθετο του Διός), "Μεσσαπέαι" (οικωνύμιο) και "Μεσσαπεεύς" (εθνικό), είναι όλα παρασύνθετα και παράγονται από το αρχικό σύνθετο όνομα "Μέσσαπος" (θεωνύμιο/ανθρωπωνύμιο).

Το όνομα "Μέσσαπος" έχει ως α' συνθετικό το επίθετο "μέσσος" και β' συνθετικό την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή ρίζα *ap-(2), η οποία σημαίνει ύδωρ/ποταμός[1]. 

Σημειωτέον ότι η *ap-(2), βάσει των νεότερων γλωσσολογικών δεδομένων, επί των οποίων θεμελιώθηκε η λεγόμενη "Λαρυγγική Θεωρία" της Ινδοευρωπαϊκής, παριστάνεται πιστότερα ως *h₂ep-, ώστε να δηλώνεται και ο λαρυγγικός φθόγγος *h₂, στον οποίο οφείλεται η τροπή του [e] σε [a]: *h₂ep- >*αp-[2].

Συνεπώς, το όνομα "Μέσσαπος" πρέπει να σημαίνει τον εν τω μέσω ποταμό (πρβλ. μεσοπόταμος). Το δε τοπωνύμιο "Μεσσαπία", προσδιορίζει αφενός τον τόπο του Μεσσάπου και αφετέρου την κατά το μέσον διαρρεόμενη από (τον) ποταμό χώρα.

Με τα παραπάνω, ωστόσο, ουδεμία σχέση έχει η περιοχή των Ψαχνών, την οποία ο Λ. Παπακωνσταντίνου βάφτισε "Ευβοϊκή Μεσσαπία" ούτε και ο ποταμός της "Βαϊλελέκας" (κοινώς "Ρέμα"), τον οποίο ο ίδιος βάφτισε "Μεσσάπιο"[3]. Ούτε βεβαίως έχει σχέση με τους Μεσσαπίους και το όνομά τους ο δήμος της περιοχής, ο οποίος κατά την ίδρυσή του (1835) έλαβε αυθαιρέτως το όνομα "Δήμος Μεσσαπίου" (από ένα λάθος του Γεωργίου Αινιάνος, Νομάρχη Εύβοιας και ονοματοθέτη)[4], το οποίο μέσα σε λίγα χρόνια μετατράπηκε σε "Δήμος Μεσσαπέων" (εκ της γενικής του αυτοσχέδιου εθνικού "Μεσσαπείς")[5] και τούτο με τη σειρά του παραποιήθηκε σε "Δήμος Μεσσαπίων"[6].

____________________________________

[1]. Βλ. Georg Curtius, "Grundzüge der Griechischen Etymologie", Bd. 2, B.G. Teubner, Leipzig 1862, σ. 57˙ Hans Krahe, "Illyrisches", στο "Glotta", Bd. 20, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1932, σ. 188˙ Paul Kretschmer, "Die Vorgriechischen Sprach- und Volksschichten", στο "Glotta", Bd. 30, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1943, σ. 162˙ Julius Pokorny, "Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch", Bd. 1, A. Francke, Bern 1959, σ. 51-52.

[2]. Βλ.J.P. Malory & D.Q. Adams, "The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World", Oxford University Press, New York, σ. 125-126˙ Karlos Quiles, "A Grammar of Modern Indo-European", Indo-European Language Association, European Union, 2007, σ. 318-328.

[3]. Βλ. Λεωνίδας Παπακωνσταντίνου, "Η Ευβοϊκή Μεσσαπία. Χώρος, κάτοικοι, αγώνες, πολιτισμός", χ.ε., Αθήνα 1972, σ. 29.

[4]. Β.Δ. 12ης/24ης Νοεμβρίου 1835 (Γ.Α.Κ., Οθωνικόν Αρχείον, Υπουργείον Εσωτερικών, Φ. 109, αρ. εγγρ. 095).

[5]. Φ.Ε.Κ. 2Α, 16/28 Ιανουαρίου 1837, σ. 7-8. Από τυπογραφική αβλεψία, η γενική "Μεσσαπέων" έχει τυπωθεί ως "Μεσσαωνέων" στην Ε.τ.Κ. Το παρόραμα εξηγείται, εάν λάβουμε υπόψη μας ότι το γράμμα "π" των χειρογράφων της εποχής είχε συνήθως τη μορφή ενός ωμέγα με οριζόντια κεραία από πάνω, συχνά μετατοπισμένη και κεκλιμένη προς τα δεξιά, και φαίνεται ότι ο τυπογράφος, έχοντας και άγνοια του ονόματος, διάβασε το "-π-" ("Μεσσα-π-έων") ως "-ων-" ("Μεσσα-ων-έων").

[6]. Φ.Ε.Κ. 5Α, 8/20 Μαρτίου 1841, σ. 37.

ΤΟ ΜΑΝΤΟΥΔΙ ΚΙ Η ΜΑΝΤΟΥΔΑ

Την ετυμολογική ερμηνεία του ονόματος Μαντούδι δημοσίευσα αρχικά στο βιβλίο του Αλ. Καλέμη "Ο Κηρέας της Εύβοιας" (εκδ. Κίνητρο, 2001) και αργότερα συνεπτυγμένη στο "Γεωτρόπιο" της Ελευθεροτυπίας (τ. 167, 21-6-2003) με αφορμή ένα οδοιπορικό του Φώτη Μαραζόπουλου στην περιοχή.

Στους ντόπιους είναι διαδεδομένη η άποψη -κάποιος ερευνητής των περασμένων δεκαετιών φέρει την ευθύνη- ότι το όνομα Μαντούδι προέρχεται "από μια ομόηχη τουρκική λέξη και σημαίνει ψωμότοπος". Επί το ακριβέστερον, έχει υποστηριχθεί ότι το όνομα οφείλεται στην τουρκογύφτικη λέξη μα[γκ]ντό (=ψωμί). Μάλιστα, υπάρχει και μία ακόμη άποψη, επίσης διαδεδομένη και ατεκμηρίωτη, που θέλει το Μαντούδι να προέρχεται από το όνομα Mantuko ή Mandugo, το οποίο αποδίδεται σε βενετσιάνικο κάστρο ή σε Βενετσιάνο τοπάρχη.

Κρίνοντας αβάσιμες (για ετυμολογικούς και όχι μόνο λόγους) τις δύο τούτες προϋπάρχουσες εκδοχές, κατέληξα σε μια καθ' όλα εμπεριστατωμένη ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία το τοπωνύμιο Μαντούδι είναι λατινογενές και σύνθετο εκ των θεμάτων mant- του ρήματος manto (=παραμένω, διατηρώ) και ud- του επιθέτου udus, -a, -um (=υγρώδης, διάβροχος, νοτισμένος).

Αρχικά το όνομα πρέπει να προσδιόριζε ως επίθετο το ουσιαστικό (θηλ.) humus (=έδαφος, γη, περιοχή): humus mantuda (=τόπος υγρώδης, που κρατάει μονίμως νερά ή υγρασία). Μετά δε από παράλειψη του ευνόητου humus, το επίθετο εξελίχθηκε στο κύριο όνομα Mantuda (Μαντούδα).

Μαντούδα (η) θεωρώ ότι ονομαζόταν όλη η πέριξ του σημερινού Μαντουδίου έκταση, εντός της οποίας υπήρχαν μερικά μικρά χωριουδάκια, ανώνυμοι οικισμοί στην πραγματικότητα, που, ως "παιδιά" της "μάνας" περιοχής, αναφέρονταν συλλήβδην με την κοινή ονομασία Mantudia, ήτοι τα Μαντούδια.

Ένα από αυτά τα Μαντούδια, λοιπόν, φαίνεται πως με τον καιρό επισκίασε τα υπόλοιπα και σταδιακά τα απορρόφησε, έτσι που, διατηρώντας την κοινή ονομασία, αναδείχθηκε τελικά στο... ένα και μοναδικό πλέον Μαντούδι της Μαντούδας.

Να σημειώσω δε ότι το Μαντούδι είναι γνωστό για τον ελώδη (μέχρι πρότινος τουλάχιστον) κάμπο του και για την υγρασία που ανέκαθεν κρατούσε και κρατάει.

Αξιοσημείωτο, επίσης, είναι ότι η περιφέρεια του Μαντουδίου βρισκόταν υπό ενετική κυριαρχία από τον 13ο έως τον 15ο αιώνα, ενώ αργότερα, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, μαρτυρείται η ύπαρξη έξι "ανώνυμων" μικρών χωριών στην περιοχή, σε πολύ μικρή απόσταση το ένα από το άλλο.

Εκτός τούτων των στοιχείων, μεγάλο ενδιαφέρον έχει και το γεγονός ότι οι παλιότερος γενιές έλεγαν "τα Μαντούδια" και όχι "το Μαντούδι", γιατί προφανώς στον πληθυντικό θα τους είχε παραδοθεί το όνομα. Ωστόσο, όταν μικρός άκουγα τους γέρους του χωριού μου -τα Ψαχνά εννοώ- να λένε "πάω στα Μαντούδια", νόμιζα ότι το έλεγαν με ειρωνική διάθεση, μάλλον υποτιμητικά για το Μαντούδι. Αλλά τώρα, βέβαια, αποδεικνύεται ότι απλώς... κυριολεκτούσαν.
__________
ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ Η ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΧΩΡΙΣ ΤΗ ΓΡΑΠΤΗ ΑΔΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΚΤΗ
.

Βάρκα ή... Βαρκά;

Την ύπαρξη της "Βάρκας Ψαχνών" πληροφορήθηκα από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Τόμος Α΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1970, σ. 50), όταν ήμουν μαθητής της Β' τάξης Γυμνασίου. Ήταν σημαδεμένη με κόκκινο τριγωνάκι σε ένα χάρτη που παρουσίαζε τις θέσεις των νεολιθικών ευρημάτων στον ελλαδικό χώρο, κι ένιωσα μάλιστα μεγάλη υπερηφάνεια ως Ψαχνιώτης, αφού μόνο η "Βάρκα Ψαχνών" ήταν σημειωμένη σε ολόκληρη την Εύβοια. Άρχισα τότε να ρωτάω τους μεγάλους πού πέφτει αυτή η περίφημη Βάρκα, αλλά κανείς δεν ήξερε. Και πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι να μάθω ότι η Βάρκα βρίσκεται κοντά στο ξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής, στην περιοχή Μπαϊράμ-Αγάς. Ως εκεί φτάνει η νότια πλευρά του έλους του Κολοβρέχτη και τα όρια του πρώην Δήμου Μεσσαπίων.

Η τοποθεσία "Βάρκα", κάπου στα όρια των δήμων Μεσσαπίων και Ν. Αρτάκης.

Μου είχε κάνει εντύπωση που οι παλιοί αγρότες των Ψαχνών αγνοούσαν - και αγνοούν - την ύπαρξη της Βάρκας και μόνο μερικοί σχετικά νεότεροι, και μάλιστα όχι αγρότες, είχαν απλώς ακούσει (ή μάλλον διαβάσει) το τοπωνύμιο και δυο τρεις μόνο από αυτούς γνώριζαν πού περίπου βρισκόταν, σαν να επρόκειτο για κάποιο μυστικό. Πολύ περίεργο, πράγματι!
Στη Βάρκα είχε πραγματοποιήσει επιφανειακή αρχαιολογική έρευνα το 1955 ο γνωστός αρχαιολόγος Δ. Θεοχάρης, ο οποίος και δημοσίευσε τα στοιχεία (Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, τόμος ΣΤ΄, 1959, σ. 285-292), έχοντας μάλλον συμβουλευτεί τότε και κάποιον χάρτη της περιοχής, όπου πιθανώς να ήταν καταγεγραμμένο το άγνωστο στους αγρότες των Ψαχνών τοπωνύμιο. Αργότερα δε, διεξήγαγε δοκιμαστική ανασκαφή και προέβαλε τη "Βάρκα Ψαχνών" ο αρχαιολόγος Αδ. Σάμψων (Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, τόμος ΚΑ΄, 1977, σσ. 5-60). Στη θέση αυτή, υπήρξε ένας μικρός οικισμός της Τελικής Νεολιθικής (γύρω στο 4000 π.Χ.), αλλά δεν μπορούμε να μιλάμε για εντυπωσιακά ευρήματα.
Πού να κολλάει όμως το όνομα Βάρκα, κανείς δεν ξέρει. Λέτε να ήταν εγκαταλελειμμένη εκεί κάποια βάρκα; Πότε και για πόσο άραγε; Ούτε κανείς την είδε ούτε και άκουσε γι' αυτή. Ή να υποθέσουμε ότι ο κεντρικός, πεταλοειδής λόφος μοιάζει με βάρκα, ή ότι οι γύρω λόφοι σχηματίζουν την εικόνα βάρκας; Δύσκολο να το φανταστείς...
Το μόνο βέβαιο, ωστόσο, είναι ότι τα χωράφια αυτής της περιοχής κρατάνε νερό τους περισσότερους μήνες του χρόνου, καθότι υπάρχουν πολλά "μάτια" στο έδαφος. Τα χωράφια που κρατάνε νερό, λοιπόν, οι αγρότες τα λένε..."βαρικά" και, με συγκοπή του γιώτα,"βαρκά" (τα βαρκά, δηλαδή) - τυχαία άκουσα τον όρο αυτόν πέρσι από τον Δημήτρη (Μήτσο) Δούδαλη. Σε πολλά μέρη, άλλωστε, συναντάμε το τοπωνύμιο "Βαρκά".
Έτσι, φαίνεται ότι εξηγούνται όλα, πώς δηλαδή ο Δ. Θεοχάρης ανακάλυψε πριν από μισό αιώνα την αγροτική θέση "Βάρκα Ψαχνών", ενώ όλοι οι Ψαχνιώτες αγρότες παραδόξως την αγνοούσαν ως τότε! Το παράδοξο τούτο μπορεί και  να οφείλεται στο χάρτη που ενδεχομένως συμβουλεύτηκε ο διαπρεπής αρχαιολόγος. Ίσως το τοπωνύμιο να ήταν γραμμένο στο χάρτη με κεφαλαία (ΒΑΡΚΑ) και ο Θεοχάρης το διάβασε "Βάρκα". Ίσως όμως και να ήταν γραμμένο με πεζά και να μη διακρινόταν ο τόνος ή να μην υπήρχε, ή ακόμη και να υπήρχε ο τόνος στη σωστή θέση, αλλά να τον "διόρθωσε" ο αρχαιολόγος. Μα μπορεί και να μην υπήρχε καν το τοπωνύμιο στο χάρτη και να το πληροφορήθηκε ο αρχαιολόγος προφορικά από τους ντόπιους, να του είπαν δηλαδή "Βαρ(ι)κά" και αυτός να άκουσε "Βάρκα". Η τελευταία υπόθεση είναι κατά τη γνώμη μου πιο κοντά στην αλήθεια, δεδομένου ότι ούτε στους χάρτες (ούτε και στη λίστα των τοπωνυμίων της ευρύτερης περιοχής των Ψαχνών) της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού υπάρχει το τοπωνύμιο "Βάρκα".  Ό,τι πάντως και να έγινε, το αποτέλεσμα ήταν να μετατραπούν τα βαρ(ι)κά (χωράφια) σε "Βάρκα", και μάλιστα σε "Βάρκα Ψαχνών", παρόλο που η θέση ανήκε, οριακά έστω, στον πρώην Δήμο Ν. Αρτάκης.
_______________________
Βλέπε και δημοσίευμα της "Παρρησίας" για τη Βάρκα, με τίτλο "Η Βάρκα με τ' αρχαία" (τεύχος 7, Άνοιξη 2002, σσ. 41-43). 
_______________________
ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ Η ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΚΑΘ' ΟΙΟΝΔΗΠΟΤΕ ΤΡΟΠΟ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ Ή ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΑΔΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΚΤΗ..